تاریخچه بهداشت محیط در ایران

بهداشت محیط سابقه ای همچون تاریخ بشردارد. دخل و تصرف در عوامل و شرایط محیط برای رسیدن به حد مطلوب زیست، یافتن سرپناه با شروع غار نشینی، چاره اندیشی برای در امان ماندن از نیش پشه و حشرات دیگر، گناه شمردن آلوده کردن آب، استفاده از ظروف نقره ای برای ذخیره آب آشامیدنی در مسافرتها و جنگهای خارج از مرز در گذشته، استفاده از تکنولوژی در شناخت میکروارگانیسمهای بیماریزا و چارچوبی در جلوگیری از انتقال بیماریها توسط این موجودات و خلاصه اتخاذ تدابیری در جهت مقابله با اثرات نامطلوب توسعه ناپایدار از آن جمله اند.

خدمات بهداشت محیطی به عنوان یک فعالیت منسجم دولتی در ایران سابقه ای حدود نیم قرن دارد. سازمان همکاری بهداشت در سال 1331 در ایران بوجود آمد. یکی از واحدهای فعال سازمان همکاری بهداشت مهندسی بهداشت وابسته به وزارت بهداری سابق بود که تاریخچه آن بشرح زیر خلاصه می شود :

مهندسی بهداشت از سال 1331 تا 1335 غالبا بصورت تیمی مرکب از مهندسین کادر ستادی وزارتخانه در نقاط مختلف کشور فعالیت داشته اند. وظایف آنها علاوه بر تهیه دستورالعملها و فرمهایی در زمینه مرکز تهیه و توزیع و فروش مواد غذایی، اماکن عمومی ، مبارزه با حشرات و جوندگان و دفع فضولات جامد و بهسازی منابع آب و طراحی نقشه های تیپ و اجرای پروژه های تامین آب مشروب بود . در این مدت آنها توانستند در حد امکانات موجود از جمله نسبت به پیاده کردن پروژه های آب آشامیدنی 46 شهر اقدام کنند. اکثر پروژه هایی که در آن زمان از نظر تامین آب مشروب برنامه ریزی، طراحی و اجرا شده اند دهها سال مورد بهره برداری بوده اند .این پروژه ها با همکاری مشاوری به نام لیج فیلد صورت گرفت. از سال 1335مهندسی بهداشت به دلیل خدمات ارزنده ای که ارایه داده بود بصورت اداره کل درامد ودر مدت کوتاهی بسیاری از استانهای کشور ادارات مهندسی بهداشت تشکیل و بدین ترتیب در مراکز استانهای کشور گسترش پیدا نمود. در سال 1340 مدت کوتاهی مهندسی بهداشت با ریشه کنی مالاریا ادغام گردید ولی بنا به دلایلی ادامه فعالیت واحدهای ادغام یافته ممکن نگردید و در نتیجه مجدداً اداره کل مهندسی بهداشت مستقلا به کار خود ادامه داد.

در طی سالهای 1335 تا1340 به علت بوجود آمدن سازمانها و وزارتخانه هایی مرتبط با مسایل آب و برق مسئله تامین آب شهری از وظایف اداره بهداری سابق منفک و به عهده وزارت آب و برق کشور گذاشته شد و بر تامین آب مشروب و بهسازی محیط روستاها توسط اداره کل مهندسی بهداشت تاکید شد.

در طی سالهای قبل از 1340 و بعد از آن تعداد زیادی از مهندسین رشته های مختلف بویژه ساختمان و شیمی جهت اخذ تخصص در زمینه مهندسی بهداشت و مدارک تحصیلی فوق لیسانس، اکثرا با استفاده از بورسهای مختلف بین المللی به خارج از کشور اعزام شدند. اعزام مهندسین مذکور به خارج از کشور عمدتا به دلیل ضرورت تامین نیروی انسانی ماهر در امر طراحی و اجرای پروژهای آب مشروب و دفع بهداشتی فاضلابها صورت گرفت . فارغ التحصیلان یاد شده عمدتا پایه گذاران اصلی مهندسین مشاور فعلی در امور آب و فاضلاب و شرکتهای تامین و تولید لوازم مورد نیاز تصفیه خانه های آب و فاضلاب کشورگردید.

با گسترش فعالیتها ضرورت توسعه نیروی انسانی در داخل کشور بیشتر احساس شد و در این راستا پیرو تشکیل دوره کمک بهسازی و کمک مهندسی بهداشت که از اوان تشکیل مهندسی بهداشت به همت آقای دکتر فریس در پاکدشت (پلشت سابق) ، اولین دوره یا کلاس بهسازی با پذیرش لیسانسیه های علوم ( شیمی، فیزیک، زیست شناسی و ... )در دانشکده بهداشت دانشگاه تهران آغاز فعالیت نمود. این دوره در سال 1345 تبدیل بع دوره عالی بهسازی گردید که مدرک تحصیلی آن فوق لیسانس بود. فارغ التحصیلان دوره های مذکور عمدتا در فعالیتهای بهداشت شهری اشتغال می یافتند.

در جهت جبران کمبود نیروی انسانی مهندسی بهداشت ، اولین دوره تخصصی مهندسی بهداشت که بعدها با گذراندن پایان نامه منجر به اخذ مدرک فوق لیسانس گردید با همت آقای مهندس محمد عصار مدیر کل مهندسی بهداشت وقت و همکاری سازمان بهداشت جهانی که مشاور تمام وقتی را در اختیار گذاشت در دانشکده فنی دانشگاه تهران ایجاد شد .

شرکت کنندگان در دوره از فارغ التحصیلان فوق لیسانس دانشکده فنی در رشته های ساختمان الکترومکانیک ، شیمی و معدن ، همچنین تعداد بورسیه از وزارت بهداری، وزارت آب و برق و دیگر ارگانها بودند . این دوره چند سال بیشتر ادامه فعالیت نداد و بدلیل مشکل تامین اساتید مورد نیاز که از رشته های مختلف مهندسی ، علوم و بهداشت بودند و جمع آوری آنها در یک دانشکده کاملا مهندسی امکانپذیر نمی نمود تعطیل گردید.

به محاذات فعالیت دوره تخصصی مهندس بهداشت کلاس بهسازی در سال 1345 تبدیل به دوره عالی فوق لیسانس بهسازی گردید که با گنجاندن تعدادی از واحدهای فنی بویژه در زمینه آب و فاضلاب موفق به اخذ عنوان مهندسی در زمینه علوم بهسازی گردید.

تشکیلات اداره کل مهندسی بهداشت در سال 1344 شامل ادارات آب و فاضلاب، بهسازی ( شهری و روستایی )، هوا و محیط کار بود .

تشکیلات استانی به تبع از ساختار ستادی متشکل از ادارات آب و فاضلاب، بهسازی شهری، بهسازی روستایی بود و واحدهای محیط کار و هوا در تعدادی از استانها بویژه شهرهای صنعتی فعالیت داشتند. لازم به ذکر است که عمده فعالیتهای واحدهای استانی بویژه در زمینه آب و فاضلاب تحت نظر مستقیم اداره کل بوده و کلیه پروژه ها توسط مهندسین اداره کل تهیه ، نظارت و اجرا می شدند، فقط تعداد معدودی از استانها به دلیل داشتن افراد واجد شرایط پس از تایید پروژه ها توسط اداره کل و تامین اعتبار اجرا مستقیم را به عهده می گرفتند.

نیروی انسانی مهندسی بهداشت در سال 1344 در سطح کشور جمعا 564 نفر شامل پرسنل ذیل بود :

مهندسی بهداشت 38 نفر، بهساز 13 نفر ، کمک مهندس بهداشت 90 نفر، کمک بهساز 80 نفر ، لوله کش و افزار مند 27 نفر، راننده 78 نفر، ماشین نویس 20 نفر، آشپز رختشوی و خدمتکار 13 نفر ( اکثرا شاغل در آموزشگاه کمک مهندسی بهداشت فریس در پلشت یا پاکدشت فعلی )

از اتفاقات عمده برای اداره کل مهندسی بهداشت، تصویب قانون مواد خوردنی، آشامیدنی، آرایشی وبهداشتی در سال 1346 بود که زمینه اجرای قانونمندی را برای کنترل بهداشتی مراکز تهیه، توزیع و فروش مواد غذایی و اماکن عمومی با استفاده از ماده 13 آن برای کارشناسان در مشاغل بهسازی شهری و روستایی فراهم نمود که تا حد زیادی خلا انتقال وظیفه تامین آب مشروب وبهسازی محیط روستاها در سال 1346از وزارت بهداری به وزارت آبادانی و مسکن را جبران نمود. متاسفانه در اواخر سال 1346طراز فکر اجرای پروژه های تامین آب آشامیدنی به عنوان یک امر کاملا مهندسی نضج گرفت و غافل از اینکه مهندسین شاغل در وزارت مذکور به دلیل در گیری با پروژه های پر هزینه تجربه لازم را در زمینه اجرای پروژه های کوچک که با مشارکت و خود یاری مردم ( نیروی کار، مصالح محلی، وسیله حمل ونقل و...) در سطح روستاها انجام می شد را نداشتند، طبق مصوبه مسئولیت تامین آب آشامیدنی روستاها و احداث و بهسازی حمام غسالخانه، کشتارگاه، رختشویخانه و ... در روستاها به عهده وزارت فوق الذکر واگذار شد. در همین سال اداره کل مهندسی بهداشت به اداره کل بهداشت محیط تغییر نام یافت . پنجسال بعد یعنی در سال 1351 به مدت پنجسال وظیفه مذکور به عهده وزارت کشاورزی و پس از تشکیل وزارت تعاون ( امور روستاها، تحت مسئولیت وزارت جدید قرار گرفت و در سال 1356 با مصوبه ای وظایف یاد شده مجددا به اداره کل بهداشت محیط اعاده شد که در سال 1358 مصوبه مذکور مجدد مورد تاکید شورای انقلاب قرار گرفت.

 اجرای پروژه های آب مشروب روستاها و عملیات بهسازی محیط با پیروزی انقلاب اسلامی توسعه قابل ملاحظه ای یافت و با گسترش فعالیتها و بدلیل اقتصادی نبودن اجرای پروژه های مجتمع اجتناب ناپذیر گردید ( از جمله اجرای پروژه های مجتمعی همانند پروژه مجتمع روستاهای 800 گانه زابل که مستلزم بکارگیری نیروهای انسانی متخصص متعدد، استفاده از مهندسین مشاور، نظارت با کمک مهندسین ورزیده بود و در قالب فعالیتهای شبکه های بهداشتی درمانی کشور نمی گنجید) و نتیجتا مشکلاتی در امر ادغام فعالیتهای بهداشت محیط در شبکه های بهداشتی درمانی کشور ایجاد شد. توسعه فعالیتها فرصتی را به مسئولین مربوطه داد که در جهت هماهنگ کردن تشکیلات بهداشت محیط با شبکه های بهداشتی درمانی کشور در قالب سطح بندیهای انجام شده تدابیر لازم را اتخاذ نمایند و نهایتا با واگذاری مسئولیت تامین آب آشامیدنی و بهسازی محیط روستاها به وزارت جهاد سازندگی زمینه ادغام فعالیت های بهداشت محیط در شبکه فراهم گردید.

طرز فکر تعدیل نیروی انسانی و کوچک کردن تشکیلات وزارت بهداشت از جمله در اوایل سال 1374 منجر به ادغام دو اداره کل بهداشت محیط و اداره کل بهداشت حرفه ای گردید که با ادامه روند کوچک سازی تشکیلات و واگذاری بعضی از وظایف به بخش خصوصی و واگذاری مسئولیتها به دانشگاهها و دانشکده های علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی کشور و تصویب ساختارجدید تشکیلاتی وزارت متبوع در آذرماه 1379، اداره کل بهداشت محیط و حرفه ای به دفتر سلامت محیط و کار تغییر نام یافت.

شرح وظایف واحد  بهداشت محیط :‌

الف )‌‌برنامه ریزی

تدوین طرح جامع عملیاتی در سطح مراکز بهداشت

تدوین طرح جامع عملیاتی در سطح مراکز بهداشتی درمانی

تدوین طرحهای مداخله ای

تدوین برنامه برنامه طرح بسیج سلامت نوروزی

تدوین برنامه اقدامات پیشگیرانه از بروز بیماریهای روده ای با اولویت التور

ب ) نظارت و پایش

پایش فعالیت های مراکز بهداشتی درمانی

پایش فعالیت های خانه های بهداشت

نظارت بر عملکرد تأسیسات آبرسانی شهری وروستائی

نظارت برعملکرد تأسیسات فاضلاب

نظارت بر نحوه مصرف سموم و مواد گندزدا

نظارت بر عملکرد موسسات سمپاشی وضدعفونی اماکن عمومی

نظارت بر عملکرد آموزشگاههای بهداشت اصناف

ج ) هماهنگی

1-   هماهنگی درون بخش

هماهنگی با واحد آموزش بهداشت در زمینه برنامه های آموزشی وتهیه پوستر ، پمفلت وتراکت

هماهنگی با گروه تخصصی پیشگیری ومبارزه با بیماریها درخصوص پیشگیری ومهار بیماریهای روده ای و اپیدمی

هماهنگی با گروه تخصصی تغذیه وتنظیم خانواده درخصوص برنامه های کنترل نمکهای ید دار و غنی سازی آرد

هماهنگی با واحد بهداشت مدارس درخصوص بررسی وضعیت بهداشتی مدارس و موسسات آموزشی و توزیع شیر درمدارس

هماهنگی با واحد بهداشت دهان و دندان در خصوص بررسی میزان فلوراید در آب آشامیدنی

هماهنگی با معاونت غذا و دارو در خصوص کنترل مواد غذائی ، آرایشی و بهداشتی

هماهنگی با آزمایشگاه کنترل مواد غذائی درخصوص پذیرش نمونه های ارسالی و اعلام پاسخ

هماهنگی با آزمایشگاه آب و فاضلاب درخصوص پذیرش نمونه های ارسالی و اعلام نتیجه

2-  هماهنگی برون بخش

هماهنگی با مراجع قضائی درخصوص رسیدگی به پرونده تخلفات بهداشتی و جرائم مرتبط با بهداشت مواد غذائی

هماهنگی با نیروی انتظامی درخصوص تعطیل واحدهای متخلف وجلب متهمین

هماهنگی با شرکت آب وفاضلاب شهری وروستائی

هماهنگی با سازمان بازرگانی وعضویت درکمیسیون نظارت

هماهنگی با شهرداریها و سازمانهای مرتبط ( ساماندهی – میادین میوه و تره بار – کنترل کیفیت هوا – خدما ت موتوری وسازمان بازیافت ...)

هماهنگی با مجامع امور صنفی و اتحادیه های مربوط

هماهنگی با اداره کل نظارت بر مواد غذائی ، آشامیدنی ، آرایشی وبهداشتی

هماهنگی با بهزیستی درخصوص تأسیس مهدهای کودک ومراکز نگهداری افراد سالمند وناتوان جسمی

هماهنگی با زندانها بمنظور بررسی وضعیت بهداشتی زندانها

هماهنگی با تربیت بدنی در خصوص وضعیت بهداشتی استخرهای شناو مراکز تفریحی ورزشی

هماهنگی با فرمانداریها وبخشداریها

ه‍ ) اقدامات اجرائی

اجرای طرح بسیج سلامت نوروزی

اجرای طرح تشدید کنترل مراکز تهیه وتوزیع مواد غذائی واماکن عمومی

اجرای طرح سالمسازی  بوفه های مدارس

اجرای برنامه شهر سالم وروستای سالم

اجرای دستور العملهای واصله از مراکز سلامت محیط و کار

اجرای طرح اتلاف سگهای ولگرد

اجرای طرح ادغام بهداشت مواد غذائی در سیستم شبکه 

اجرای طرح حذف جوش شیرین ازنان تولیدی نانوائی ها

اجرای حکم تعطیل واحدهای متخلف

توقیف مواد غذائی فاسد وغیرمجاز

ارجاع پرونده واحد های صنفی متخلف به مراجع قضائی وتعزیرات حکومتی

اجرای برنامه های بهسازی محیط روستاها با اولویت سرویس بهداشتی وآبخوری مدارس ، توالتهای روستائی ، دفع زباله وفاضلاب

رسیدگی به شکایات مردمی درزمینه بهداشت محیط ، مواد غذائی ، فاضلاب ، زباله و ...

ج ) آموزش

آموزش حین خدمت وبدو خدمت پرسنل بهداشت محیط در زمینه بهداشت محیط ومواد غذائی از طریق برگزاری کارگاه آموزشی

آموزش متصدیان واحدهای صنفی مرتبط با مواد غذائی و اماکن عمومی از طریق برگزاری جلسات آموزشی و آموزشگاههای اصناف

آموزش کارکنان مراکز بازتوانی وابسته به بهزیستی در زمینه بهداشت محیط و موادغذائی

آموزش بهورزان خانه های بهداشت در زمینه بهداشت محیط ومواد غذائی

آموزش رابطین

د) بازدید وکنترل

بازدید از مراکز تهیه وتوزیع مواد غذائی واماکن عمومی و اماکن مسیر راهها ( رستورانها واغذیه فروشی ها و ..)

بازدید از مراکز بهداشتی درمانی ، درمانگاهها وبیمارستانها

بازدید از استخرها ی شنا و باشگاههای ورزشی

بازدید از پادگانها ، اردوگاهها ، زندانها ومراکز انتظامی

بازدید از مدارس وموسسات آموزشی و پرورشی

بازدید از کارگاهها و کارخانجات مواد خوراکی وبهداشتی

بازدید از کارخانه های تولید یخ

بازدید از پایانه های مسافربری ، ترمینالها ، ایستگاههای مترو و ایستگاههای  راه آهن

کنترل مواد غذائی ، آشامیدنی از طریق نمونه برداری وارسال به آزمایشگاههای غذا ودارو

کنترل آب آشامیدنی شبکه آبرسانی شهری وروستائی از طریق کلر سنجی وانجام نمونه برداری از آب

کنترل نمکهای ید دار درمراکز تهیه وتوزیع و اماکن عمومی از طریق ید سنجی

کنترل نانهای سنتی تهیه شده در واحدهای صنفی نانوائی از نظر وجود جوش شیرین

      کنترل آب استخرهای شنا از نظر کدورت ، کلر باقیمانده و آلودگی میکروبی

کنترل موادغذائی مورد عرضه در بوفه های مدارس

کنترل اقلام خوراکی ، آشامیدنی  وارداتی از نظر مجوزهای لازم وتاریخ تولید وانقضاء

ه) ارزشیابی

ارزشیابی دوره ای واحد های محیطی ومراکز بهداشت

ارزشیابی سالانه مراکز بهداشت تابعه

ز) جمع آوری وتجزیه وتحلیل آمار واطلاعات

تکمیل فرمهای آماری درمراکز بهداشتی درمانی

جمع بندی فرمهای آماری ارسالی ازمراکز بهداشتی درمانی درمراکز بهداشت شهرستان

تهیه کارنامه عملکرد شش ماهه وسالیانه

ارسال بازخوراندآمار و فعالیت های انجام شده به مراکز بهداشت

تجزیه وتحلیل آمار و ا طلاعات ارسالی از مراکز ومقایسه با حد انتظار و فعالیت دوره مشابه قبل

ارسال آمار عملکرد شش ماهه وسالیانه پس از تصحیح وتجزیه وتحلیل اطلاعات به معاونت بهداشتی

ط) عضویت درکمیته ها ، کمیسیون ها، شوراها وجلسات کارگروه وگروههای کارشناسی

1.       عضویت درکمیسیون نظارت شهرستان

2.       عضویت درکارگروه بهداشت و درمان حوادث وسوانح غیر مترقبه شهرستان

3.       عضویت در کارگروه سلامت و امنیت مواد غذایی

4.       عضویت درکمیته ا تلاف سگهای ولگرد

5.       عضویت در کارگروه پسماند

6.       عضویت در شورای آرد و نان

7.       عضویت در شورای تعزیرات حکومتی

8.       عضویت در کمیته آب شرب